Fuedhai che unu pipiu

Candu una o unu nascit cali funt is fuedhus ca issus podint artigulai? Antzis, no is fuedhus, ma cali funt is sonus chi issus arrennescint o podint sulai is primus tempus de sa vida issoru?

In is stùdius de su linguistu R. Jakobson, issu iat agatau ca ci funti currispundéntzias in me is pipiedhus ca funt cumentzendi a fuedhai, mellus sulai, cun chini est perdendi, po calisisìat chistioni, sa pratichesa a su fuedhu, is afàsigus o mudus.

Is primus sonus chi una criadura, unu nàsciu de pagu, podit fai funt is sonus Boxàrgius, ca funt is prus fàtzilis a sulai: po primu dh'arrennescit sa /A/, e a pustis sa /E/ e sa /O/, po ùrtimas benint sa /U/ e sa /I/ ca funt prus difìtzilis e prus spetzializadas.

A s'imbressi is ùrtimus sonus, boxàrgius, chi unu arrennescit a sulai candu est perdendi sa boxi funt: sa /E/, sa /O/ e sa /A/.

Sa /A/ est su sonu prus de totus fàtzili a cuncodrai de unu pipiu poita issu no depit fai àtera cosa ca fai bessiri s'àiri de is prumonis faendi movi is tumbàrgias. Est unu moimentu e sonu su prus naturalli possìbbili, cumenti faeus cun su dutori po dhi fai biri su gùturu. Chi is tumbàrgias no si tremint bessit sceti àiri de sa buca, unu sùlidu. Po custa chistioni unu chi est perdendi sa possibbilidadi de fuedhai, sa boxi, perdit po ùrtimu custu sonu. Unu mudu o chini dhu est lompendi torrat a is fuedhus de is lìnguas tzerriadas Clik, chi si srebint de is sonus donaus desa difarèntzia de pressioni de is òrganus de su cundutu suladòrgiu. In pagus fuedhus issu torrat a su primìtziu, o a una manera meda antiga, de èssiri de su linguàgiu.

Totu custu po sa chistioni de is boxalis, ma po is cumboxis cumenti si ponit sa chistioni? Funt is cumboxis surdas mamentàrgias3 is ùrtimas a èssiri pérdias in sa pratichesa liguìstiga, custas cumboxis funt fintzas tzerriadas, in linguìstiga, cumboxis beras.

Sigheus una criadura, unu pipiu/a nàsciu de pagu, chi cumèntzat is primus pratichesas linguìstigas cun sa lallatzioni, fuedhu aregu, o mellus issu si stentat a sulai e a torrai a sulai, a sa manera de unu dillu, is prus fàtzilis boxalis e is primus mùscius. Issu in cussas dias est cumentzendi a tastai, aprapudhai is sonus e a s'intendi is òrganus suladorzus cosa sua: s'Ogruena, is Murrus e is Giassus Carigàrgius candu incumintzat a amesturai is sonus cumboxàrgius e boxàrgius.

Cali funt is primus sonus-fuedhus, o ca si podint imperai, in su sistema linguìstigu? De is primus amuntonamentus de /aaaaaa/, de /eeeeee/ e de /oooooo/, si lompit a calancuna cosa prus spetzializada sighendi s'amostus de sa mama, o de is àterus de domu sua ca dh’agiudant in custa pratichesa: /aia/, /oia/, /eia/, /hoooo/ (po arràbiu), /ho ho/ (po spantu), custus funt giai fuedhus poita bolint nai calancuna cosa pretzisa po chini dhas narat e po chini dhas ascùtadas. Is giogus linguìstigus cun sa mama funt esperiéntzias de importu meda de e po sa criadura o nàsciu nou. Adenanti a sa comunicatzioni linguìstiga cumpria de unu pipiu, chi s'amostat a tundu de is duus annus, nc'est custa protu-linguìstiga de agiudu mannu a s'interatzioni cun sa mama. Po custa chistioni biei D.N. Stern. Custu po abarrai sceti cun is boxalis. Ma sa primu cumboxi ca podit imperai unu nàsciu nou cali est? Pentzamus de agatai in sa pratichesa linguìstiga de unu pipiu una /P/ o una /T/ o una /K=Ch/, cumenti a primus cumboxis. Ma no est diaici. Castiendi beni su bivi de is pipiedhus in cudhus primus tempus agataus un'àtera cumboxi sa /M/, sa ema. Aguantaus beni a menti cali funt is primus cosas ca fait unu pipiu/a prus ortas a sa dia e po meda tempus: su papai. Custu est po issu su trabballu prus grai e de importu imparis a su dromiri e a sa deietzioi.

Candu un pipiu est suspendi su lati de sa tita de sa mama, aguantat a strintu su simingioni cun is murrus e is sìntzias e suspit. In s'interis cicat de no s'allupai, donendi unu tretu de tempus a s’arrespiratzioni po no ingurti su lati e dhu fai bintrai, amesturau, cun s'àiri a intru de is prumonis. Totu custu est trabballosu meda, po su pipia/u, e nci bolit pratichesa meda e spantus de sa mama, po arrennesci a cumandai totus is mùsculus chi si movint in custa operatzioni meda cumpressa.

In sa buca su lati e in is murrus su simingioni, de su cundutu suladroxu abarrat, chentza de imperai, sceti su nasu, lìbberu, po pòdiri sulai s'àiri a intru, e a foras, de is prumonis. Castiai beni custa operatzioni e no nci bolit meda po cumprendi ca in custu mamentu issa/u, su pipiu/a, est spetzializendisia is murrus e is giassus carigàrgius e sa coemba po pratziri su lati de s’àiri e dhus donai su tempus issorus. In custa positzioni su pipiu/a abarrat po unas cantu oras a sa dia, in totu is bortas chi issu benit atitau.

Po sa netzessidadi su pitzinnu est, bolit, podit e depit, chi bolit sighiri a bivi, cuncodrai2 custus òrganus de su cundutu suladroxu. Est sa ema, /M/, sa cumboxi chi issu podit artigulai fintzas in s'interis ca est suspendi su lati, ca is àterus òrganus de su cundutu suladroxu funt "fendi àteras cosas" e no podint intrai in moimentu po su sulai. Sa ema, /M/, est una cumboxi Ambumurràrgia Nasàrgia, issa no benit strobada de s'atitamentu e de s'arrespiratzioni, antzis est funtzionalli a custas duas operatzionis in s'arrìtimu unu avatu de s'àtera.

Sa enna, /N/, s'àtera cumboxi Nasàrgia ma Sintziàrgia, o su matessi Linguadentàrgia, no est funtzionalli a custa operatzioni ca su simingioni stròbada e no fait permìtiri a sa lìngua de arribai a is sìntzias. In s'interis de s'atitamentu, s'ùniga cumboxi possìbbili, a sulai, est sa /M/, sa ema.

Sa ema, /M/, est in totus is Tàulas linguìstigas tzerriada, fintzas de nosu su matessi, Cumboxi Ambumurràrgia Carigàrgia. Su pipiu/a tzùnchiat, in s’interis ca est suspendi su lati, sa ema e segundu s'arrìtimu chi dhi donat cumprendeus chi est cuntentu, arrabiau, sganiu, abramiu, satzau, o àteru.

Poita totu custu si stentai a pitzus de custu mamentu de importu po sa vida e sa sussisténtzia de sa criadura o pipiedha/u?

Poita issu imoi podit tenni sa pratichesa po porri artigulai fintzas de is primas dias de vida unu fuedhu ca potzat cumentzai o cun /A/ e /M/: /AM/; o cun /M/ e /A/: /MA/.

Su primu fuedhu de unu pipiedhu/a est su prus ecunòmigu possìbbili in custu tretu de sa vida cosa sua: /AAAMMMM/, o /MAAAAA/. Dhu bieis beni ca su fuedhu prus fàtzili a sulai est /MA/ /MA/ /MA/ /MA/, o /AM/ /AM/ /AM/ /AM/. Custu fuedhu in sandhi est su prus de una /MA/, custu nau, o sulau, duas bortas bessit, donat, MaM(M)a.

Sa pipia/u no fuedhat po sa primu borta /MaMa/ poita bolit tzerriai a issa, dhu fait, antzis dhu at a fai fintzas po custu, ma issu narat, mellus sulat, /MaMa/ ca scit fai sceti custu sonu, po primu fuedhu, no un'àteru.

In totus is Linguas Indurupeas, ma fintzas in is lìnguas semìtigas s’Aràbu e s'Ebràigu, e fintzas in su Tzinesu, ca no est Indurupeu, su fuedhu po tzerriai sa /MaMa/ tenit sempri sa Emma, /M/, cumenti a prima cumboxi. Sa lìngua tzinesa tenit fintzas cuàutru fuedhus scritus che a /MaMa/, ma sa longària e s'intensidadi de sa /A/ fait cumprendi cuàturu cosas diversas.

Custu mamentu de prexeri, siguresa, callenti….etc., de su sùspiri su lati de su simingioni, su papai, no s’at a scaresci prus. In totu sa vida òmina est sèmpiri amentau de is personis fintzas a sa morti, poita candu nosu bòleus nai ca gosaus e agradesseus una cosa naraus "MMMM boboi", e in itallianu puru "MMMM che buono". Custu prexeri, custas sighia de Emas /MMMMM/ s'ant acumpangiai po a cad'e borta ca nc'est unu mamentu de gosai una calisisiat cosa.

In su Sardu /AM/ est fintzas s'arrèxina de is fuedhus AMori, AMigu, AMistade, disAMistade, AMigantzia, AMicari, AMigatu,AMigai, AMistari (afancedhau), AMistantzosu, AMitu (bistimenta de su predi)….Custus fuedhus benint dae su latinu ma s'arrèxina de custu, /AM/ est siguramenti prus antiga e ndi dhi lompit de su Indurupeu antigu cumunu fuedhau a tundu de cincu milla annus a oi.

In su Latinu teneus: AMare, AMicus, AMator (seguace, che fa l'amore), AMantis (colui che ama), AManter (amorevolmente),AMasio (amante omosessuale), AMoenus (posto ridente, ospitale, felice, bello); AMitcus (mantello). Fuedhus custus in sa stibba linguìstiga de su prexeri.

Giai totu is primus fuedhus de is pipiedhas funt artigulaus in is logus prus fàtzilis, o mellus prus pagus spetzializaus, de su cundutu suladorzu: /BA/, /BA/ torrat a pigai s'àndela de /MaMa/, e fintzas unu pagus prus a trigadiu is àterus /Pa/, /Pa/; /Na/, /N(N)a/, /Ta/, /Ta/.

francudefabiis